Górnośląskie krzyże i kapliczki

Katowice - figury wolnostojące

Spośród siedmiu (nie licząc zespołów figur) figur stojących w Katowicach, dwie to figury Matki Bożej, a trzy kolejne to figury świętych Janów. Listę uzupełniają figury św. Jadwigi oraz (co oczywiste w górniczym mieście) św. Barbary. Tylko jedna z figur pochodzi z początku XIX w. Pozostałe katowickie figury były stawiane od trzeciej ćwierci XIX w. do lat 30. XX w. Jest to wynikiem zmian społecznych i gospodarczych zachodzących tu w XIX w. Aż do 1865 r. Katowice były wsią, podobnie jak wszystkie obecne dzielnice miasta. Gwałtowna urbanizacja omawianych terenów rozpoczęta w drugiej połowie XIX w. sprzyjała też powstawaniu elementów małej architektury sakralnej w formach niespotykanych na terenach wiejskich. Dodajmy, że historia katowickich figur obejmuje dwa okresy. Do 1921 r. Katowice należały do państwa niemieckiego, ale początkowo tereny te były zamieszkane głównie przez ludność polskojęzyczną. Z czasem, szczególnie po nadaniu Katowicom praw miejskich, wzrastała liczba mieszkańców niemieckojęzycznych. Po przyłączeniu Katowic do II Rzeczpospolitej nastąpiła z kolei częściowa polonizacja miasta, ale przez cały czas Katowice były zamieszkane przez obie nacje.

Katowickie figury są zróżnicowane nie tylko ze względu na różnorodność przedstawianych postaci, ale też w zakresie form plastycznych. O ile same postaci są zazwyczaj przedstawiane w sposób standardowy (dla danej postaci), o tyle interesujące jest porównanie bardzo zróżnicowanych postumentów figur.

Jedyną figurą powstałą w czasach wiejskiej historii Katowic jest święty Jan na ulicy swego imienia. Został postawiony przy głównym skrzyżowaniu dróg w centrum wsi, gdzie później powstał rynek miejski. Z figurą związane są dwie zagadki: 1. Jaki był pierwotny wygląd figury? 2. Kogo przedstawia posąg? Jak głosi napis na podstawie, figura była „powiększona” w 1875 r. Można przypuszczać, że powiększenie dotyczy postumentu, ale nie wiadomo w jakim zakresie. Co do postaci na postumencie, wiadomo że przestawia św. Jana. Można spotkać w literaturze informację, że figura przedstawia św. Jana Nepomucena. Kto ma choć niewielkie pojęcie o przydrożnych budowlach sakralnych wie, że postać na postumencie nie ma najmniejszych cech tego popularnego świętego (chyba że „powiększenie” figury oznaczało stworzenie zupełnie nowej postaci). Można zastanawiać się, czy postać nie przestawia Jana Chrzciciela, którego oznaką jest krzyż (a w zasadzie laska w kształcie krzyża). Według wszelkiego prawdopodobieństwa jest to jednak apostoł Jan, znany powszechnie jako Jan Ewangelista. Co prawda nie pasuje do tej postaci krzyż, ale już wąż oplatający krzyż jest jednym z atrybutów świętego (tu znów rodzi się wątpliwość, gdyż wąż powinien się wyłaniać z kielicha). Dodatkowym wskazaniem na osobę Jana Ewangelisty jest wzornictwo postumentu. Na postumencie umieszczony jest ukrzyżowany Chrystus, a właśnie Jan Ewangelista jest jedną z najważniejszych postaci związanych z Ukrzyżowaniem. I na koniec forma postaci – nawet bez wskazania innych atrybutów można poznać w niej Jana Ewangelistę. Strój i kobiece rysy twarzy są typowe dla przedstawień tego świętego. W rezultacie, w całej figurze tylko krzyż nie pasuje do św. Jana Ewangelisty. Można jednak założyć, że krzyż święty otrzymał przy przebudowie w 1875 r., gdyż w okresie powstania figury w początku XIX w., na Górnym Śląsku nie stosowano metalowych elementów do budowy przydrożnych świątków.

Figura stojąca obecnie w centrum miasta jest repliką oryginału, który znajduje się w prywatnych rękach. Pierwotna figura została przeniesiona w 1875 r. do Brynowa. Replika powstała w 1999 r. i została ustawiona w dawnym miejscu. W stosunku do oryginału postać Jana jest nieco upiększona, mniejszy i inaczej ułożony jest też krzyż. Obecny kształt postumentu, a przynajmniej jego wystrój, jest zapewne efektem przebudowy. Do początku XIX w. nie przystaje forma inskrypcji, ani kształt płyciny z krucyfiksem. Tablice na podstawie pochodzą z okresu odnowienia figury w 1916 r. (na stulecie powstania figury).

W roku przebudowy figury św. Jana (1875), na skwerze przy kościele mariackim ustawiono posąg św. Jana Chrzciciela. Figura ta jest związana z powstaniem parafii i kościoła katolickiego w Katowicach (wcześniej swoją świątynię w Katowicach mieli tylko ewangelicy). Budowę kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP ukończono w 1870 r. Figura jest elementem zagospodarowania otoczenia kościoła, Jan jest zwrócony w stronę świątyni. Bogate jest zdobnictwo wysokiego postumentu figury. Zostało wykonane w manierze neogotyckiej, z licznymi przyporami i ostrołukowymi zwieńczeniami płycin. Na tablicy umieszczonej w zagłębieniu podstawy wyryto łacińską inskrypcję, fragment Ewangelii św. Łukasza, która wskazuje, kogo przedstawia postać stojąca na postumencie: On jest tym, o którym napisano: Oto posyłam mego wysłańca przed Tobą, aby Ci przygotował drogę. Jan Chrzciciel z laską wędrowca, przedstawiony jest jako prorok zwiastujący przybycie Chrystusa.

Opisane wyżej figury były jedynymi postawionymi w historycznych granicach miasta Katowice. W Katowicach, wskutek przyłączenia do nich w 1924 r. Bogucic, stanęła też św. Barbara. Wszystkie pozostałe figury ufundowano w sąsiadujących z miastem gminach, które stopniowo, głównie po II wojnie światowej, przyłączano do Katowic. Jako ostatnie z odwiedzanych tu osiedli, Kostuchna, została dzielnicą Katowic dopiero w 1975 r.

W XIX w. Bogucice stały się osadą przemysłową z szybko wzrastającą liczbą ludności. W 1871 r. osada liczyła około 4 tys. mieszkańców. Wówczas proboszcz tutejszej parafii, Leopold Markiefka doprowadził do sprowadzenia z Wrocławia do Bogucic zakonu szpitalnego bonifratrów, którzy wybudowali tu (z finansową pomocą księdza) klasztor i szpital. Szpital otwarto w 1874 r. Siedem lat później, przed wejściem do klasztoru ustawili wysoką kolumnę NMP, której złota postać do dziś lśni w słońcu. Właściwa kolumna stoi na postumencie o kwadratowym przekroju. Na postumencie umieszczono wezwanie do Matki Bożej oraz symbole sakralne: Jezusa (od południa) i Matki Bożej (od północy). Od strony klasztoru znajduje się godło zakonu bonifratrów: krzyż wyrastający z owocu granatu, z sześcioramienną gwiazdą. Wysoko ze szczytu kolumny spogląda na nas pozłacana Madonna z Dzieciątkiem. Oboje w koronach, Maria trzyma berło, a Dzieciątko królewskie jabłko. Mały Jezus z góry błogosławi przechodniów. A szpital funkcjonuje do dziś. Bonifratrzy prowadzili go aż do nastania władzy ludowej, by po długiej przerwie, wrócić tu w 2009 r.

Udajemy się na południe Katowic. Tu, w dzielnicy Kostuchna, znajdziemy figurę zupełnie innej proweniencji. Figurę św. Jana Nepomucena postawiono w 1892 r., jako ostatnią w obecnych Katowicach przed końcem wieku. Jak pisze Zofia Wieczorek, figura stanowi podziękowanie za uratowanie fundatora od śmierci w szczelinie powstałej w wyniku działalności górniczej. W tym czasie Kostuchna była wsią zamieszkałą przez polską ludność, czego potwierdzeniem jest polska inskrypcja na cokole figury. Obecny postument zbudowali zapewne potomkowie fundatora w 1935 r. (o przebudowie wspomina umieszczona na nim tablica). Figura Jana jest jedyną zachowaną w Katowicach figurą o ludowej formie. Święty stoi wyprostowany, w stroju kapłana, w rękach trzyma krucyfiks oraz męczeńską palmę.

Wszystkie katowickie figury z początku XX w. przedstawiają postacie kobiet. Wyniosły posąg św. Jadwigi znajduje się na terenie klasztoru franciszkanów w Panewnikach. Franciszkanie zostali sprowadzeni do Panewnik (a w zasadzie do Panewnika, jak wówczas nazywała się gmina) w 1902 r. Budowę klasztoru wspierali niemieccy przemysłowcy. W 1908 r. zakończono budowę kościoła, a w 1912 odsłonięto figurę św. Jadwigi. Figura stoi na wysokim postumencie zbudowanym z piaskowcowych bloków. Trzy tablice umieszczone na postumencie zawierały wezwanie do św. Jadwigi, jako patronki Śląska i prowincji franciszkanów, w trzech językach: niemieckim, polskim i łacińskim. Nic dziwnego, tutejsza ludność była dwujęzyczna, a zakonnicy, przynajmniej początkowo, byli zapewne Niemcami. Tablice zostały zniszczone przez czerwonoarmistów. Po wojnie odtworzono jedynie tablicę w języku polskim.

Jadwiga ubrana w książęce szaty, zaopatrzona jest w najważniejsze, sobie właściwe atrybuty: kościół, statuetkę Maryi z Dzieciątkiem i dodatkowo trzos ze złotem (jako hojna fundatorka klasztorów). Kościół u stóp Jadwigi to bazylika panewnicka z dwiema potężnymi wieżami. Ponadto w prawej ręce Jadwiga trzyma częściowo rozwinięty zwój z widocznym planem bazyliki. Poniżej modelu bazyliki widać herb franciszkanów: dwie skrzyżowane ręce (Chrystusa i św. Franciszka) na tle krzyża.

Na drugim końcu miasta, w dzielnicy Józefowiec, stoi inna duża figura. Na rozwidleniu dróg ustawiono tu posąg Matki Bożej na wysokim, ośmiobocznym postumencie. Najświętsza Maria Panna Niepokalanego Poczęcia (taką formę posiada figura ) stoi na kuli ziemskiej z rozłożonymi rękami, depcząc pysk węża (szatana). To jedno ze standardowych przedstawień Matki Bożej (więcej informacji w mini encyklopedii kapliczkowej). Figura powstała w 1930 r., Józefowiec był w tym czasie przemysłową osadą, wchodzącą w skład gminy Wełnowiec.

Wróćmy jeszcze do Bogucic. Tu, przy ulicy Kopalnianej, dziś bocznej drodze wiodącej do osiedla, a dawniej ruchliwej ulicy prowadzącej do kopalni „Katowice” (dawniej „Ferdynand”) stoi niewielka figura świętej Barbary. Jej usytuowanie przy ulicy, którą codziennie szli do pracy górnicy, jest oczywiste. Barbara stoi na murowanym kopczyku obłożonym kamieniem. Metalowa tablica na kopczyku pozdrawia przechodzących tradycyjnym, górniczym „Szczęść Boże”. Wskazuje też na datę wystawienia: 15 IX 1933 r., czyli okres, kiedy Bogucice (już jako część Katowic) znajdowały się w granicach Polski. Przy okazji informacja dla niewtajemniczonych: w górze tablicy znajduje się małe godło górników: skrzyżowane młotki, perlik i żelazko (perlik to ten prosty, a żelazko z ostrym końcem). Święta Barbara trzyma lewą rękę na mieczu, podtrzymując nią też palmę, oznakę męczeństwa. Drugą dłoń, wraz z kielichem, Barbara odzyskała w 2013 r, kiedy to zdewastowanej figurze przywrócono dawny blask. Odnowiona figura jest kolejnym dowodem na to, że mieszkańcy Śląska zaczynają na nowo doceniać swoją lokalną historię.

Poza pojedynczymi figurami, znajdziemy w Katowicach też grupy figuralne. Jedną z nich jest Pieta ustawiona przy kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. Za sprawą dwóch fundatorów w 1913 r., na trapezowym postumencie stanęła Pieta nie wyróżniająca się niczym szczególnym, poza tym, że jest jedynym takim (historycznym) obiektem w mieście. Nazwiska fundatorów można znaleźć na czarnej tablicy umieszczonej z boku postumentu.

Na koniec warto odwiedzić galerię świętych postaci przy bazylice bogucickiej. Główne wejście na teren kościoła zdobi sześć odnowionych ostatnio figur. Począwszy od lewej strony, są to kolejno postacie: św. Piotra (z księgą), św. Barbary (z kielichem i mieczem), Matki Bożej (depczącej węża), św. Józefa (z Dzieciątkiem), św. Szczepana (patrona świątyni) i św. Pawła (z mieczem).